Kena Upanishad Ananda Bhashya

०५९१८५८५ €*4 1०9 © ५1 `

| 2.0५ \५ \
> 019 प) । |
` 524 01.९1० नी चे! त ददत > ६।>{ त )\

श्रः तारामो विजयतेतराम्‌

श्नीमदुभगवद्‌ रामानन्दाचार्कृतानन्द भाष्य भूषिता

केनोपनिषत्‌

मंगलाचरणं
ॐ श्राप्यायन्तु ममाङ्कानि वाकूप्राणश्चश्युः
श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च । सर्वाणि सर्वं ब्रह्मो
निषदं माह ब्रह्य निराकु्यम्मा मा ब्रह्म निराकरोद-
निरयाकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु तदात्मनि निरते य
उपनिषत्सु धर्मास्ति मयि सन्तुते मयि सन्तु)

॥ ॐ शान्तिः शान्ति; शान्तिः ॥

बद रीफलमपि दत्वा शबरी लेमे गति यतः परमाम्‌ 1
तमहं देवं वन्देऽनुषधिदयासागरं रामम्‌ ॥ १॥
्राराध्यं ब्रह्मरदरादेजंगदेतुः व भुगितदम्‌ ।
दिव्यदेहं ग्रुणाम्मोधि रामं ब्रह्य समाश्रये 11 २॥
सूत्रवृ्तिङृतौ नततवा व्यासवीघायनौ मुनी ।
श्रोमन्तं राचवानन्दावायं गुद नपाम्यह्‌ ॥ ३ ॥

~

केनोपनिषद्‌

कवे गुः नमस्कृत्य ज्ञानमवितदयानिधिम्‌
केनोपनिषददचांनच्र माष्यमानन्दसंज्ञकम्‌ ॥४॥

सरवंस्यैव जनस्य मनःपरभूतीनि करणानि अनीप्सितेऽपि वस्तुनि
प्रवतंमाननि इस्सिततेऽपि चाप्रवर्तमानानि भवन्ति सा चैषा प्रवृत्ति श्रवतंक-
पुरुषरमन्तरेण नसं ति कुठारादिषु तथा द्ंनात्‌ । अतः प्रवत्ंकचेतन
विकेषपरहनमुखेन ब्रह्मपरश्नमुपक्षपति करिचद्‌ ब्रह्म जिज्ञासुः शिष्यः -

ॐ केनेषितं पतति प्रषितं मनः केन प्राणः प्रथमः
रेति युक्तः । केनेषितां वाचमिमां वदन्ति चक्षुः श्रोतं
क उ देवो युनक्ति ||. 1| `:

मनः केन किसंकेन प्रवतंकविशेषेशं रघ प्र रितं पत्‌ इषितम्‌
ष्टम्‌ । अत्र इडोगमः छान्दसः । विषयं प्रति -पतति गच्छति 1 षित्मित्य
-निष्टस्याप्युपरक्लणम्‌, भ्रनिष्टेऽपि विषये मनसः प्रवृत्तिदर्शनात्‌ । अचेतन-
स्वात्‌ स्वयमस्य प्रवृ+त्तनं सम्मवति । जीव एव ्रोरक इत्यपि न भुक्तम्‌
अनिष्टेपि प्रवृ्तिदर्धंनात्‌ तस्मात्‌ जीवङृतनिग्रहमवहेखयततोऽघ्य करिव द-
पर एव प्रबलः-श्रं रको अवेत्‌ सः क इति प्रदनारयः । प्रथमः प्राणः पञ्चसु
प्राणेषु मुख्यः हदयस्थानः प्राणाः केन देवेन युक्तः प्रवत्ितः सनू मरति
प्रगच्छति स्वकाय प्रति, क्षरीरधारणरूपं स्वव्यापारं करोतीत्ययः
“यथाऽदुमेव तत्‌ पड्चधारमानं विभञ्यैतद्‌ बाणमवष्टम्य धारयामि"
(प्र० २३) इति भरत्या शरीरधारणषूप जीवनमेव मुषयप्राणस्य,प्रवानो-
यापारः इत्यवगमात्‌ । केन देवेन इषिता प्रवर्तताम्‌ - इमां ` शमाय
छौकिदीं वैदिकील्च वाचं शब्दम्वल्पां नदन्ति शीवा व ।
यद्वा जीवाः प्रेर्ता इति पदद्रयमध्याहायं त {स्तां जीवाः ३
दृष्टाम्‌ उपलक्षणम्‌ अनिष्टाञ्च. वाचं वदन्ति इति व्याख्येयम्‌ । एतेन |

111

1 भनस्दमाणष्यम्‌
ष | ।

जीयस्थापि तत्पारवदयमूब॑तं मवति । उ शब्दः सम्बौधंनाचैः |
मी आचाय! कः किमभिघानः देवः छोतमानः पुर्षविदोषः। चुः
श्रोत्रम्‌ चधुषूव श्चोतरं चश्ुःश्नोतरम्‌ प्राण्य द्धुत्वादेकव दावः । युनक्ति
दशनश्न्णास्मके व्यापारे योजयति । चक्षुः श्रो्नमिति घ्राणादीनामितरं
करणानामप्युपलक्षणम्‌ । अतः सर्वेषां करणानां जीवस्य च प्ररथिता य
पुरुषविशेषो देवः तं वदेति मावः ।॥। १ ॥

एवं पृष्ट आचार्यः प्रतिवदति~

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्वाचो ह वाचं ;सदड
५ प्राणस्य ।प्राराद्चश्चुषक्चक्चुरतिमूच्य धीराः प्रत्यास्मा
स्लोकादमृता भवन्ति ॥ २॥

यत्‌ श्चो्म्य भोत्रम्‌, मनसो मनः वाचो वाचम्‌ प्रासस्य प्राणः
खश्ुषः चक्षुः ह त्वया पृष्टः प्रवतंको देवः स उ इत्यन्वयः 1. यत्‌ यः श्रोद्रस्य-.
श्रोतुः जीवस्य शश्दसाक्षात्कारेः उपकारकमिन्द्रिय श्रोत्र" तस्य -धरत्रप्‌
शब्दमासकत्वशवतिदाता परमपुरषा हितशकतिकोस्यैव श्नोत्रेन्दरियस्य शब्द-
भासने समर्थत्वात्‌-अत्तः सः श्रोत्रस्य श्नोश्रमि्युच्यते । मनसः सुखदुःखायान्तं-
वस्तरूपलम्भे साधनम्‌ तमिन्द्रं मनः तस्यापि मनः मननोपयोगिशक्तिदाता,
न्‌ हि परमात्मना अनाहितशक्ितिकं मनः जीवस्य सुखादिताक्ञात्कारे
साधनमावं मजेत्‌ । मतः मनसो मन इत्युच्यते परमपुरुषः । वाचो
वाचम्‌ जीवस्य राब्दप्रथीगात्मकव्यापारे साधनमिन्द्रियं वाक्‌ तप्य
वागिद्दरिवस्य वाचम्‌ । वाक्‌ द्टाम्दसप्रथमार्थे द्वितीया । शब्दोच्च। रण
शक्तिप्रदः, प्रमपुरुषप्राप्तशवितमदेव वःगिद्दिमं जीवस्य श्र्दप्रयोगे
| _, साधनं मवति । मतः वाचो वाक्‌ दृटुक्तः । प्राणस्य प्राणः शषरीरधारण
“ कह्पष्यापारवान्‌ शरीरान्तःसस्चारीः वायुःप्रार: तस्यं ` प्राणः - डीवन-

ऽताल्त ए (ब

क न "= ९ कू

शनितपव्रः, परमषटषा हितजीयनशमनितक एथ जीवनं १
स्यःप्रःर.हति कथ्यते । चक्षुषः चकुः रूपादिसाक्षास्कारे

{ खं

त्‌ परमातमलब्ध-

कषवितिकस्यौव चक्षुः रूपादिसाक्षात्कारे साधनत्वात्‌ । भतः श्रोत्रादीनां
तत्तक्छवरितप्रदो यो देवः प्रसिद्धः स एव मनश्रादीनां भ्र रयितृतवेन स्वया
ष्टो देव इति बुध्यस्व । “यो मनोऽन्तरोयमयति,” "वाचमन्त रोयमयति',
शरोत्रमन्तरोषमयति” ""चक्षुरतरोयमयति'" प्राण॒मन्तरोयमयति"
ह्यादयामिः श्च.तिभिरपि परमपुरुषस्य सरवेहवरम्य मनः प्रमृतिनियामकस्वं
सिध्यति । श्रोत्र)दीनां प्रवतंकः सवेशबर एवेव्येवं भूतस्य ज्ञानस्य फलं
प्रदर्शयति आचार्यः अक्तमुच्य धीरा इति, धीयः परमपुरुष एव मनः-
भ्रमृतिप्रव॑ंतक्रः इति ज्ञानवन्ता जन। भस्मात्‌ ददयमानात्‌ लोकात्‌ देहात्‌

प्रोत्य निष्क्रम्य मूधेन्यया शताधिकया नाडा निर्गत्य श्रविरादिमार्गँग गत्वा -

अतिगरच्य लिङ्खशरीरं परित्यज्य अमृताः मुत्रताः भवन्ति । यद्वा अतिमुष्य
परमात्मनः सर्वान्तर्यामिस्वज्ञानेन स्व1तन्त्यभ्रमं परित्यज्य परमेदवर
एवः सर्वं कारयतीति चिन्तयन्तः अस्मात्‌ लोकात्‌ मत्युलोकात्‌ प्रेत्य
अगचिरादिपथा देशविरोषं भगवद्धामरूपं गत्वा श्रमृता मवन्ति, मुक्ताः
भवन्तौत्यथंः । एतेन मुषतःनां नान्यत्ररोके गमनं मवति, किन्तु ब्रह्ममाव-
एव भवतीति मतं व्युदस्तं मव ति मूवित्तस्थानस्य। भगवद्धामरूपलोकान्त-
रस्य प्रतीयमानत्वात्‌ ॥२ ॥

मनःश्रभतीनां.कः प्रं रक इति प्रदनस्यौत्तरं शरोध्स्य श्ो्रमिस्यादि
ना दत्तमपि न सन्तोषमावहति स्पष्टतया तस्स्वरूपश्यानुपदेशात्‌ । भतः
सुस्पष्टं तस्स्वकूपमुपदिशेति, शिष्या काद्कपामाह-

तस्मात्‌-भाण-. ~ |
9 जोवस्य उपकार. “
क्मिन्दरियं चक्षुः तस्यापि चक्षुषः परमात्मा द्ेनप्रदत्वां

॥ र्गच्छति नो मनो न. ,
न तत्न चश्चरगच्छति न वाग्गच्छति ५
विद्मो न विलातीमो यथैतदनुदिष्मरादम््रदेवः तद्विदितदपः ३

॥

11

१ ] -पद माष्यम्‌ ध
` भ्रविदितादधि । इति शुश्रम पूर्वेषां ये नस्तद्व्या-
चचक्षिरे ॥ ३ ॥

तत्र मनम्प्राणादीनां प्ररे परमपुरषे चक्षुः न गच्छति न स्वभ्या.-
¶१रंकरोति, चक्षुःपदं परव्यक्नप्रमाणमाच्रोपलक्षएाम्‌, प्रवयक्ष प्रमाणं तत्र नोप-
तिष्ठत इत्यथ: “अतीन्द्रियो हि स्वेवरः, प्रतः प्रव्यक्षप्रमाणागोचर इति
मावः। न वाग्‌ गच्छत्ति, वाक्पदेन वागिन्दरियोच्चायंलब्दभ्रमाण लक्ष्यते
ताहशः शब्दोऽपि सवेंडवरं बोघयितुमसमथंः परत्यक्षोषजी विनः शब्दभ्र माणस्य
अतीन्द्रिये वस्तुनि प्रसरासम्मवात्‌ इव्यर्थः । नो मनः श्रत्र मनः शब्देन
& मनोव्यापारपरधानमनुमानं प्रमाणं लक्ष्यते तदतुमानमपि प्रत्यक्षमूपजौवेति ।
मतः प्रस्यक्षातीते वस्तुनि अनुमानस्यापि नास्त्यव्तरः। त मनः तत्र
( गच्छतौत्यन्वेयः 1 नन्वेतावताऽपि सु्पष्टमुपदष्टो मवति सर्वेदवरदत्यन
६ ) श्राहन विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात्‌ इदं दयमान वस्तु
॥ घटपटादिकं य्था येन प्रकारेण कम्बुग्रीवादिमतत्वादिना अनुदिष्यात्‌
उ१दिष्येत्‌ तादश प्रकारं कमपि परमदुस्षे न विदुमः, घटादिवत्‌ केनापि-
भ्रकारेणा सूस्पष्टोपदेशानहं एव परमात्माऽतो वस्तुस्वमाव एवदशः नात्र
उपदेदाकस्य दोष इत्यववुध्य सन्तोषमाेहि । ननु विचितरऽत्र जगति क्रिमपि
तादृश वस्तु मवेत्‌ यत्‌ उदाहूव्य विशेषतः उपदिश मवान्‌ सर्वेऽ्वर-
स्वरूपवमित्यत्राह- न॒ विजानीमः । लौकिकेषु वस्तुषु लीकिका
एव प्रकाराः मवन्ति नहि तेषु एकोपि प्रकारः परमात्मनि येनःप्रकारेण
त विक्षेणा जानीयाम । अतः विरोषेण न जानीमो वयमिति कथं विरोषेणं
उपदिश्चाम । साकल्येन तस्योपदेशः साकस्येन नोघो न समवति 1 श्रतः
एतावतैव सन्तोष्टव्यमिति गुरोरमिप्रायः। ननु लौकिका्थवतस्पष्टमुपदे-
। , यत्वं नास्ति यदि तहि कीदशं तर्स्वरूपमित्यत्राह-अन्यदेव तदविदितात्‌
भनि पतह्यरम। समस्वरूपं विदितात्‌ ज्ञानगोचरवस्तुनः कन्यदेव भिस्लमेव कास्स्यैन
# ] विदितवस्लुकोदौ नास्य भन्तर्माव इति मावः । नु एवमिदिततव

11

¢ ` ॥ : -केनोपर्निषद्‌ { खंड.

५

लपृष्यादिवत्स्यात्‌ परमपृख्ष इत्यत्राह-(अभोऽविदितादधि) प्रविदितात्‌ ~
खपुष्पादितः अधि प्रन्यदेव परमात्मस्वहूपम्‌ | कार्येन
अविदित्तोऽपि सर्वेश्वरः न खपृष्पादिवत्‌ सवंथा अविदितः उपनिषल्प्रमाण-
वेरत्वात्‌ खदष्पा द्विकं केनापि प्रमाणेन न वेद्यते इति भेदं इति मावः । इति
एवं प्रकार वचन शुश्रमन्‌तवन्तौ वयम्‌ 1 कुतः इत्याकांक्षयामाह्‌ (वेषम्‌).
पूवे^म्यः ्राचाये'म्यः इत्यथ; । इह्‌ पञ्चम्यथं षष्ठी । केभ्यः पूर्वेम्य इत्य
श्राह ।ये पूर्वाचार्याः नः अस्माकं कृते तत्‌ परमपुरुषस्वरूपं व्याच
चक्षिरे विविच्य उपदिष्टवन्तः तेभ्यः श्र तवन्तो वयमित्यथैः । पूवंकालीना
आचायाः सम्यक्‌ भगवत्स्वरूपमालोच्येः अस्म।ध्रति ईदृशमेव वचन मुक्तः.
वन्तः, यत्‌ परमात्मस्वरूपं साकल्येन उपवेडयोभ्यं साकल्येन ज्ञानयोग्यं वा
नास्त्येव । श्रतः विदितेम्यः श्रविदितेभ्यश्च भिन्नं वेद्लिरस्समुदायसमुप-

पादितमेव वेद्यः भवतीति भावः;। यद्रा अविदितेश्षब्देन अचिदंशः |

उच्यते, विदितशब्देन तु विदंशः ताम्यां चिदचिदुम्यामन्यः एव सर्वेइवर .
तदः्तर्यामीति व्याख्येयम्‌ ॥३॥

मनःप्रमृतिभ्र रकं परं ब्रह्म श्रूतिपिरपि साकल्येन समूषदेषट ,
शनयतैऽतः ` साकल्येन समुपदेशाय नाग्रहः सेवनीय इति भावेन
गृखेढपदिशति-

यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रहम त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते. ।॥ ४॥
यत्‌ मनः प्राणादिग्रवर्तक परं शर्य वाचा अनादिनिधनय वेदवाण्या

अनम्युदितं साकल्येन ने प्रकाश्चितमु । कस्तत्र प्रसरः ईतरचण्या
इति मावः । येन च परब्रह्मणो प्रवतत सत्येव वाक्‌ अम्पुदयते समुच्चाय॑ते

पुरुषरिति शेषः । तदेव ब्रह्य मनः प्रमृति रकमिति त्वं ब्रह्मजिज्ञासुः पः भ

विदध जानीहि । यदिद हृदयमानं जगत्‌ चिदचिरवलूपम्‌ उपासते कामा-

111

॥

॥
॥

छर ;, लानन्दमाध्यम्‌ ॥

स जीवा इति होषः , तदिदं ह्यमानं चिदचित्सवसूपं | नर

कूखितेमन
ब्रह्म इति यू ध्यस्वेतिमावः 1 ४१
यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम्‌ ।
तदेव ब्रह्य त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपास ॥ ५॥
पेणन्दरियेण न मनुते

यत्‌ मनःप्भृतिपर रकं बरह्म मनसा मनोर
। ल्येन. मोनोद्राराऽपि

करिवंग्जीव इंति.शोषः. 1. इदं ब्रह्य इत्थमिति: साक
कश्चित्‌ न वेत्तूम्हुतीति मावः । येन परमब्ह्मणएा मनः भर्तः
करणरूपम्‌ मनः प्रकाकषितं मवति, यद्वा येन भह्यणा मनः भ्र रितं सत्‌ मतं
<= ^ > स्वव्यापरयुवतं भवति ऽति माहुः प्राचीना आचाय इति शेषः ॥ तदेव
ः | मनः प्रमृतिभ्रोर्क ब्रह्मेति त्वं विदि । नेदमिद्यादीना पूवंवदेवायं; 11५१८

यच्चक्षुषा न पश्यति येन चक्षूषि पश्यति !
तदेव ब्रह्य त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते.॥\. ६ ॥

| यत्‌ परब्रह्मस्वरूपं चक्षुषा चश्युरिन्दियेण न पष्यति न -जानाति
करिचत्‌ जीव इति शेषः । येन सर्वेश्वरेरा प्र रितानि चक्षू चक्षूरिन्दि-
यणि पयति, छान्दसत्वात्‌ वचनव्यत्याप्रः पदयन्ति स्वविषयप्रकाशकानि
मवन्ति इत्यथः, यद्वा पक्यन्त दृश्यन्ते इत्यथः, परमात्मनः दद्यन्ते चक्षुषि
अतीन्द्ियत्वं तु तेषामस्मदाद्ययेक्षया न परम र्मावेक्षयेति मावः । अव्र पक्षे
दयतीत्यत्र वचनव्यत्यासः कर्मार्थे कतु भत्ययर्च छान्दसस्वादेवाव गन्तेथ्यः
तदेवेत्यादेरुत्तराधंस्य पूवंवदेवार्थोऽनुसन्धातव्यः ॥ ६ ॥

५ ५
(ङ 7 यच्छते न शृणोति येन श्रोत्रमिदं शरत्‌ 1
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते 1 ७ ॥

केनोपनिषद्‌ ७

यत्‌ :सर्वेश्वरस्वस्पं श्रोणा दन्द्रियेण न

्रत्यक्षविषयं न कुरते तत्स्वरूपस्य नाभ ध
ब्रह्मा भं रितं सत्‌ श्रौत्रमिभ्वियं श्रूतं श्नावसात्रस्यङविषयीकृठम्‌ भवति ।
यद्रा श्वतं स्वविषयकप्रसयक्षजननसपस्वग्यापारत्तमयं मदति इतपर्थेः ।
उत्तरान्धु प्रारवदेव व्याख्येयम्‌ ॥ ७॥

द

यतप्रापोन न प्रारििति येन प्राणः प्रणीयते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ८ ॥

दति केनोपनिषदि प्रयमः खण्डः 1 १॥

थत्‌ प्मैनः प्राणादिश्र रके१रमात्मतत्वं श्राणोन प्राणाद्येन
कर्तीन न प्रोरिति न चेष्टते जीवनोापरपर्यीयभ्रारनश्वाषारवंत्‌ `
न मवतीति" यावत्‌ । येन परब्रह्मणा प्राणः शरीरधारणा .कतरुतया
प्रसिद्धः प्राणः प्रणीयते प्रयते यस्रंरितः सन्‌ शरीधारणातम स्वव्या-
पारवानू मवतीत्यथं; । तदेव ह त्यादेः प्राश्वदथे; ॥ ८ ॥

इति केनोपनिषदि भनन्दमाष्ये प्रथमः खण्डः \ १ ।)

( [9 ४५ [ऋ १। \( ५५११ । प |

~ ९ च १९ यर ^^ ६ । (41 स
रे > २) +न. 1 ^ = ८ ५. 9 ९१ 1 \ ७ }\
8 २44} 5511 < की 41१९.) < (€>, २८4

(क

111

अथ द्वितीयः खरः

यतु पाकल्येन सर्वेडवरस्य ज्ञानागोचरष्वं “नेदं यदिदमुपासते"
इत्यादि वाक्यप्रतिपादितम्‌ तदेव हढीम.तु युरुरुपदिशति--

यदि मन्यसे सुवेदेति दहूरमेवापि सूनं त्वं वेत्य
ब्रह्मणो रूपं यदस्य त्व यदस्य देवेष्वथ नु मीमांस्यमेव
ते मन्ये विदितम्‌ ॥ १॥
हे शिष्य सवेद सम्यग्‌जानासि ब्रह्मणो रूप भंहिमिति दीषः इति
यदि मन्य॑से अभिमानं कुरुषे तदा त्वं नूनं निहितम्‌, दहुरमेव प्रल्पमेव
श्रह्मणो रूपं वेत्थ जानासि, ब्रह्मणः स्वरूपस्य अनन्तत्वेन सम्यग्‌ ज्ञानान-
त्वात्‌ । त्वम्‌ इत्यत्र सप्तम्यर्थे प्रथमां छान्दसत्वात्‌, श्रतः त्वयि शिष्ये यत्‌
ब्रह्मणो रूपम्‌ अन्तयंमतकतु । श्रधशब्दः अप्यथंकः देवेष्वथ देवेष्वपि श्रस्यं
बरह्मणः यदृरूपम्‌ ते त्वया विदितम्‌ ज्ञातम्‌ तत्त मीमांस्यमेव नु विचार.
एीयमेव साप्रतम्‌ श्रनन्त्वहपस्य ब्रह्मणः इदानीमपि त्वया कात्स्येन,
ममज्ञातत्वात्‌. कार्स्न्येन ज्ञानानहस्वभावं दहि परं ब्रह्म । प्रतः यद्‌ ज्ञातं
तदल्पमेव ज्ञातं भीमांसनीयता तिष्ठत्येव ब्रह्मणि त्वपापीति
भावः+ १॥

ननु ममाज्ञस्य शिष्यस्य साकश्येन ब्रह्मस्वरूगज्ञानामावेऽपि
वयंस्य भवतस्तु सम्यग्‌ ज्ञामित्व स्यादेव सम्यग्‌ ज्ञानित्वैन विघ्त ह

भवान्‌ इव्याकाक्षायामाहं एद~-
नाहं मन्थे सूत्रदेति नो न वेदेति वेद च। ।
यो नस्तद्वेद तद्रंदनो न वेदेति वेदच॥

11

केनोपनिषद्‌ { खंड
सुवेद सम्यग्‌ जानाति ब्रह्मस्वरूपमयमाचायं इति लोकाः वदन्ति
प्रतोहं तथा विभ्रतः अहमग्चारयस्तु सुवेदेति सम्यग्‌ जानामीति
न मन्ये सम्यग्‌ ज्ञानित्वाभिमानं न करोमि । तहि मबानपि
सर्वथा न वेत्तिकिम्‌ इत्यत्राह नोन वेदेति नवेदन जानामि इति न
क्रन्त वेद जानःम्येव, अनन्तत्वात्‌ साकल्यन न जानामि तथापि गुट
पदिष्टरूपेण तु जानाम्येवेति भावः। न यः तद्वद स नोतद्धदेति
योजना । हति, वदति च पददयमध्याहायं योजनीयम्‌ 1 तथा च नः ब्रह्म
ज्ञानित्वेन विश्नतानामस्माकं मध्ये यः कोऽपि प्रचायः ततु ब्रह्मस्वरूपं
वेद कारस्येनाहं जानामि इति वदति सः ताम्‌ ज्ञानाभिमानी नो नैव तद्‌
ब्रह्म्वरूपं वेद जानातीत्यथंः 1 ब्रह्मस्वरूपस्य साकस्येन ज्ञाना रिमानी
अस्माद विष्यतोऽपि नैव सम्यम्‌ जानामीति मावः । यञ्च न वेदेति
वदति सवेद इति योजना! तथा चयः न वेद ब्रह्मस्वरूप साकल्येन
न जानाम्यंहुमित्ति वदत्ति सवेद जानाति सम्यक्‌ । ब्रह्मस्वरूपस्य साकल्येना
ज्ञेयस्वमावतया श्रह्‌ सपकल्येन न जानामीति ज्ञानवानेव सम्यगूज्ञाननानु
ब्रह्मणः श्रपरिच्द्धन्नत्वस्य तेन ज्ञातत्वात्‌ । अहं सम्यग्‌ जानामीति
ज्ञानवारतु प्रिच्छिन्नत्वमेव ब्रह्णो ज्ञातवानतः स न सम्यग्‌
ज्ञानीति मावः इयमेव ब्रह्मणः गुणानामविन्ञाने । यः साकल्येन ब्रह्य-
गुणाद्‌ जानामीति मन्यते स न सम्यग्‌ ज्ञानी तदृगुणानामनन्त-
स्वेन साकल्येन ज्ञातुमनर्हुत्वादु । ब्रह्मयुणानर साकल्येन न जानामीति
मन्यते सएव तदुगुणाविज्ञानी अपरिच्छिन्नत्वेन तद्‌ तद्गणज्ञानात्‌ इति
बोध्यम्‌ ।। २॥ ।
एवं द्वितीयमन्त्रस्योत्तरार्धन यो नस्तद्रं ्यादिन। ब्रह्मस्बषूपस्य
साकल्येन श्रवणल्पज्ञानागोचरत्वमुपपा दितम्‌ । संप्रति मनननिदिध्यासन-
गौचरत्वमपि साकल्येन तस्य नास्तीति वदति--

यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य नवेद सः।
श्रविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्‌ ॥ ३};

४

111

4
#

~

जनन्दमांष्वम्‌ |
यस्य जनस्य ब्रह्म मया अमतम्‌ साकल्येन न मननविषयीकृतभूः

इति बुद्धिरस्ति तस्य ज्ञानिनः कृते रद्य मतम्‌ मनन विषयोकृतमेव विचा.
रितभेवेति यावत्‌ ब्रह्मणोऽनस्तत्वस्य तेनावधारणात्‌ । यस्यतु ब्रह्मः

मथा मतम्‌ साकल्येन मननगोच रीृतम्‌ विचाप्पतिभिति यावत्त इति 6
बुदिरस्ति स जनः न वेद नत रह्मविषयकमननवान्‌ ब्रहमणोऽष त
रिच्छिन्नत्वस्य तेनाज्ञातत्वात्‌ तथा विजानतां ब्रह्म मया सम्यक ह
निदिष्यस्तम्‌ साकना्कृतमिति यावत्‌ इति विरोषेण कानाभिमानिनाम्‌ कें नोधः ३
अविज्ञातम्‌ ब्रह्म न सम्यक्‌ साक्षात्कृतमित्यर्थः । बरह्म णोऽपरिष्छगनतवेन रसिनो,
सम्यक्‌ साक्षात्कारानहंस्वात्‌ । भविजानताम्‌-=न्रह्य मया नः सम्यकृसाक्षा-¶॑ब्रह्मास्तं
त्कृतम्‌ इत्येवं ज्ञानवतां कृते तु त्र्य विज्ञातमेव सम्यक्‌ साक्षाक्छृतमेव ¶ विन्दते.
ब्रहमाणोऽपरिच्छिन्नत्वस्य तैः परिज्ञातत्वात्‌ एवं ्रह्ममुरानाभपि ` साक- ¶ इतति चं

| ल्येन मनननिदिध्यासनागोच रस्वमाकलनीय्च तेषामप्यनन्तत्वात्‌ ॥ ३ ॥

ननु ब्रह्मस्वरूपं यदि साकल्ये, विदितं न स्यात्‌ तदा मोक्ष एव
२ सिध्येत्‌ इति कंकमानं शिष्यं प्रति वदति गृः--

प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि. विन्दते ।
शरात्मना विन्दते वय विद्यया विन्दतेऽमृतम्‌ ।। ‰४.॥ '

अश्र मंत्रे प्रतमि्तिशब्दोध्याहायंः मनननिदिष्यासनबोधकशब्द-

सामर्थ्यात्‌ ततः येन पुसाविधिवदभिगतग्‌रुमुलात्‌ ब्रह्य श्र.तम्‌ सत्य.
ज्ञानत्वानन्तत्वादिभिः ब्रह तराऽसाधारणौः धमै; ब्रह्मविषयकश्रावणु-

ए कृष्म तदनन्तरं भतम्‌ उपपत्तियोजनया गुरुसब्ह्मचारिसम्वादेन

शंका दिज्यावृ्यं मननात्मकं ज्ञानविषयी कृतम्‌ तदनन्तरं प्रतिबोधवि दिप्‌"

+ प्रतिबोधः निदिध्यासनम्‌ उपासना वा तेन, विदितम्‌ साक्षात्कतं ब्रह्म च॑
पुमान्‌ हि निचयेन अमृतत्वं मोक्षं विन्दते प्रापनोति ॥ साकल्येनाज्ञानऽपि

भरफुमनननिदिष्यासनेन बरह्मणः योग्येकदेशसाक्षात्क,रेऽपि मोक्षलामो'

111

। प्राप्तियोप पराप्ते सति सद्य एव ब्रहमविज्ञानाय यतन

कैनोपत्तिष-
+ ॥ 1

अवति, अतो -हे शिष्य न त्वयोद्धर्तेन भाग्यमिति गुरोर्यः । श्रा
भृत्या वीर्यं मनोऽरधानल्पं विद्यानिष्पत्तिजनकं बलं (५

कैन च निष्पन्ना चिद्या उपासन्ल्पया भक्त्या क ४
निन्दते पश्यति साक्नाक्ररोतीत्यथंः । घुत्या मनः: समाधाय चा
सिंद्रारा -ब्ह्यसाक्षात्कारो भवति । ततश्च मोक्षसिद्धिमंवतीत्ति क्रमोऽत्र
श्िष्यमनःसमाचानाय प्रद्ितिः कृपादुनावार्येण । यद्रा बुध्यते इति
बधः वेदयः रस्तु बोधे बोधे इति प्रतिबोधम्‌, प्र तबोध विदितमिति
्रतिजोधविदितम्‌ । यद्‌ यद्‌ वेदय वस्तु तत्र तत्र अन्तर्यामितया वतमानं
ब्रह्मास्तीतिम्येन विदितं तेन ब्रह्म सम्ययवधारितम्‌ स पुमान्‌ अमृतत्वं
विन्दते-मोक्षं मते त्यथः कायं : । अभ्रिममन्त्रोत्तराभंनोपोद्रलितदवाय मधं
इति बोध्यम्‌ ।। -४ ॥।
॥

नन्वेवमुक्ता परमात्मस्वरूपसाक्षात्कारिणी विचा कंदा सम्पाद-
नीयेत्यत्र गू रराह-

इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिह वेदीन्‌ महती
विनष्टिः । भूतेषु भूतेषु वितत्य धीराः प्रस्यास्माल्लौ-

कादमृता भवन्ति ॥ ५॥
इति केनोपनिद द्वितोयः खण्डः ।

इहं जन्मनि शास्वा धिकारवति ब्राह्यणा दिशरीरे सति यदि भवे"
दीत्‌ ज्ञातवान्‌ ब्रह्मं तिदोषः चेत्‌ श्रथ तदा सत्यमविरवरं ब्रहम दिद्याफल-
स्वरूपमस्ति वतेते ब्रह प्राप्तिनिरिचतेति मावः । इह ब्राह्मण) दिजन्मनिन
अवेदीत्‌ ब्रहाज्ञानवाने नामृतचेत्‌ तदा महती विनष्टिः महाननयः

संसाराङ्पारवं्रमणस्वरूपः मवेत्‌ । भतः बराह्मणादिशरीरे विद्या
रीयम्‌, विलम्बो

4
८४

कः | १३९

२]

न कायः दति "तः ' पू्वसंन्नोकसप्रतिबोघशब्दायं दर्शयति 1 सेषुमृतेषु

सर्वंमूतेषु प्रतिबोधत्यथेः स्थितं ब्रह्म विचिन्ध्य तेभ्यो लिलक्षणत्वेनाव-

धाय आमरणं स्मारं स्मारं धीराः बुद्धिमन्तः बुद्धिस्तु अश्र वेदने ब्रह्म
प्राप्ति. भवदने मह्‌।नथंः इत्ति विवेकरूपा तेन ईृहक्ञ विवेकवन्तः जनां
अस्मात्‌ लोकात्‌ क्षरीरात्‌ प्रत्य शताधिकया मूर्धन्यनाडचानिगेत्य
भ्रमता मुक्ता भवीन्ति देशविशेषविशिष्टं परम पुरं प्राप्ता मबन्तीति
यावत्‌ 11 ५।

इति -केनोपनिषदातन्दमाष्ये द्वितीयः खण्डः 11 २.1)

६० %.

स्थ तृतीयः खण्डः

न कैवलं मनः प्राराप्रभृतीनां परमात्मप्रं रितानामेव स्वस्व
. का्यंकरणसामथ्यंमपिकुः देवादीनां साशश्यैवत्तया प्रसिद्धानां चेतनानामपि
परमेश्व राहितशकलीनामेव स्वस्वक्रायंविशेषकतुत्वं. नान्यथेति माख्या.

यिकामुद्धेन प्रदक्शंयतिः गर--

ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य. ह ब्रह्मणो विजये
देवा श्रमहीयन्त त ॒रेक्षन्तास्माकमेवायं ` विजयोऽस्माक
मेवायं महिमेति ॥ १॥

बरह्म सकलचिदचिदन्तयमनकतृ परमपुरुष इतियावत्‌ । पुरा-

देवासुरसंग्रामे देवेभ्यः देवानां कृते देवेष्वा विश्य तत्करणंबलाधानेन विजिग्ये
असुरान्‌ त्रिजितव्रत्‌.। ह. शब्दौ निश्चये, . एतक्षिददिवतमित्यर्थः । भथ

षर नोपनिषद्‌. [ [खंड

-शिजयानन्तरम्‌ सस्य देवैष्वाचिष्टस्य ब्रह्मणः विज्ये ब्रहमकतुके ज सुरविजये
सद्यपि तदजानन्तो देवा अमहीयन्त स्वमहट्वममन्यन्त ) श्रहुका रवन्तो-
.ऽमवन्नित्ति भावः । ह शब्दोऽत्र श्चर्ये ब्रह्मनिमित्तकविजयेऽपि एतेऽहुंकूरिण
इत्ति भाद्वयंमेतदिति मावः । ते दैवा अहुकारवशात्‌ हेश्चन्त ईक्षणं कृतः
वन्तः । दुक्षणप्रकारमेवाह-प्रयं प्रस्यक्षविषयो विजयः भ्रसुरपराभवरु्षणः
अस्माकमिद््रादीनामेव नत्वन्यस्य कस्यचित्‌, श्रयं महिमा सवंजन्तुकतस्तुति
| पूजादिरूपं महत्वमस्माकमेव इन्द्रादीनां नाप रस्येति व्यजातन ५।,१ +

| तद्धंषां विजज्ञौ तेभ्यो ह्‌ प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानन्त

। किमिदं यक्षमिति | २ ॥

बरह्म स्वंज्ञः परमपुरुषः एषां देवानां स्वनिमित्तकविजयामि-
मानवताम्‌ तत्‌ प्रहंकारपूवंमीक्षणम्‌ अस्माकमेवार्यं विजय इध्यादिषूषं
विजक्ौ अजानात्‌ ।अनस्तरं ब्रह्य देवेभ्यः देवानां करते देवान्‌ स्वाटम-
बोधदानेनानुग्रहतुम्‌ प्रादुब॑म्‌ व यक्षस्वरूपेणा प्रकटमभ्‌त्‌ । देति नि्वये 1
तद्‌ यक्षस्वल्पेण आविभतं ब्रह्म किमिदं यक्षमिति देवा न व्यजानू

| -न ज्ञातवन्तः । श्रमिमानादिवोषदरूषितान्तःकरणतया देवा यक्षरूपेणावि
भूतमपि ब्रह्य ब्रह्मत्वेन निस्चेतु नाशन्कुवन्निति भावः) २1

तेऽग्निमन्रवन्‌ जातवेद एतद्विजानीहि क्िमेतद्यक्ष-
मिति तथेति ॥ ३ ॥

एवं यक्षरूपं ब्रह्माजानन्तो देवा अग्निम्‌ अग्रगमनकरतरं सवंतस्ते-
जध्विनं देवमग्निनामानमब्रू वतु उक्तवन्तः} हे ` जातवेदः अग्ने एत्तत्‌
प्रस्माभि; सर्वः हदयमानं विजानीहि विोषतोऽवगच्छ इदं पुरःस्थित
यक्षम्‌ रिम देवादिषु कतमदिति । देवादिषु मध्य एतद्‌ दृश्यमानं यक्षा-
त्मकं किमिति विशेषरूपेण निरिचनु । एवं देवं सवतोऽग्निरुवाच तथेति ।
-थ ष द्छ्िरादिदयते तत्‌ करिष्यामीति स्वीकृतवानित्ययंः 1 ३ ॥

€
र

छ ~= ~

11

आरन्दमाष्याम्‌
„ दद्भ्यद्रवत्तमभ्यवदवत्‌ कोऽसीत्यग्निर्वा 4
त्यन्नवीज्जातवेदा वा श्रहमस्मीति 1 ४॥

श्वीकतदेववचनोऽग्निः तदु यक्षस्वूपेणवास्थितं ब्रह्य अस्मि

द्रवत्‌ ब्रह्मसमीपं गतवान 1 दर. गतौ घातुः । अमिमृखमागतं
पप्रच्छ कोऽत्ति मत्स मीगमागत्त-

४]

आभिधुख्येन अ
जिक्ञासावन्तं बह्लिदेवं तद्‌ ब्रह्य प्रम्यवदत्‌
स्त्वं को भवसि इत्यर्थः । एवं पृष्टः भ्रस्निरब्र
वै प्रसिद्धोहं सवेषामस्मि, जातवेदाः जातवेदो नाम्ना
सवषा मि्युक्तवानिस्ययंः ॥ ४॥

त उक्तवान्‌ अग्निः अग्निनामा
वै प्रसिदधोदमस्मि

एवमुक्तवन्तं बरद ब्रह्य पूनः प्च्छति--
तस्मिस्त्वयि क्रि वीयं मित्यपीदं सर्वं दहेयम्‌ । `
यदिदं पथिव्यामिति ॥ ५॥ ।
तस्मिन्‌ भग्निजातवेद इति नामद्वयेन प्रसिद्धं त्वयि किवी
सामथ्यंमस्तीति ब्रह्म प्रपच्छ, तथा पृष्टोग्निः यदिदं; हद्यम।नं पृथिव्यां
वस्तु जातं सर्वं दहेयम्‌ मस्मीकरर्यामित्ति अवदत्‌ ! श्रत्र पृथिवीपद
करोनत रस्याप्युपलक्षणम्‌, तेन ब्रहांडान्तवत्ति मूतं सर्वं स्थावरजङ्कमाक्क
वस्तु दग्धु" मे सामर्य॑मस्तीति गवत्मिकमुत्तरं दत्तवानिति भावः ॥ ५॥.

तस्मे व्रणं, निदधावेतदहेति तदुपप्रेयाय. सठेजवेन

तन्न शशाक दग्धु स॒ तत एव निववृत्तं नैतदशकं
` विज्ञातु यदेतधक्षमिति ॥ ६ ॥ । 1

एर्व सव दहनतायर््यं प्रर्यातवतेऽनये तद्‌. यक्षल्पं ब्रह्मं हं
ह्य तृणं
तरिदधौ किमपि दुष्क्मेक त्रां तृण स्वरूपम्यत्प दाह. वस्तु तस्य.षुरतः

ॐअ न्व = न `

{कको केनपि षद्‌ [ अर

सनिशनम । ततष्चार्नि जगाद, एतत्‌ तृणां दह भरम ,
स्थितं 2 ^ कुस ति
यकषेणोषतोऽग्निः तत्पुरः स्थितं टृशं उपप्रेया कूर इति, एवं

¡ य॒ उप समीप प्रकर्षे
गतवात्‌ गत्वा च सवंजवेन स्वीय सर्वप्रकारेएवयेगेन पृर.स्थित तृणं | दग्धु
द ॥

याष्रतोऽपि न शशाक मस्मीकतुः न भ्रामवत्‌ । स तृण दग्धुमसभर्योभवन
बद्धिःततः तस्मात्‌ तृरादहनादेवहेतोः भस्मदयेक्षयाऽपि बलीयः किमप्येतत्‌
यक्षर्पमिस्यवधोयं गतामिमान : शीघ्रमेव निवधृततेतस्मात्‌ यक्षसमीपरैश्षात्‌
निवृत्तवः्न, रेवसभीपं गत्वा च देवानुवाच एतत्‌ यक्षं किमिति चिज्ञातुः
विशेषे ` निदचेतुमहं नाहकम्‌ त समभर्थोऽमवमिति 11 ६ 1}

श्रथ वयुमन्र्‌.वन्‌ वायवेतद्धिजानोदहि किमेतद्यक्षमिति
तथेतिः॥ ७.॥ ।

श्रय यक्ष पाश्वात्‌ निवृत्तस्याभ्नेवं चःश्नवणानन्तरं देवा वायुम.
ब्र.वनव्‌ उकतवलः--ट वायो एतद्विजानीहि बुध्यस्व एतद्‌ यक्षं किमिति।
एवं देव॑रकतो वायुरुवाच तथेति भवनद्धदंव॑यंदुबतं तत्करिष्यामि
्र्युक्तवा नित्यः ॥ ७ ॥

तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा ्रहमस्मीत्य-
ब्रवोन्मातरिश्वा वा श्रहमस्मीति ।। ८ ॥

-स वायुः तद्‌ यक्षमम्यद्रवत्‌ यक्षसमीपं गतवान्‌ तंस मीपमागतं
बाधः यत्रं ब्रह्म श्रम्यवदत्‌ साम्धरुरुयेन प्रच्छ, कोऽपीति! एवं एष्टो-
वायुरतवान बायुवौ अहमस्मीति, नामतो वापुरहं सामान्येन
्रसिदधोप्मि। व॑प्रसिद्धी मातरिश्वा वा गहमस्मीति, मातरि भका
श्वसिति गच्छतीति मातरिहवाः विरेषेण आंकाशादिप्रदेशाधिकरणगति-

-शीलस्वातु मातरिष्वेतिनाम्नाप्रसिढोहमस्मीति 1 ८॥

=

खण्ड & `] भानन्दमाष्यम्‌ ` [ १५

- तस्मस्त्वयि कि वी्यैमित्यपीदं सवेमाददीय

यदिदं पृथिव्थामिति 1 & 1"

वायुना एवमूकेतं यक्षरूपं ज्नह्य पुनरपृच्छत्‌ वायुम्‌ । एवं नामद्रयेन
विर्यापिततस्वप्र मावे त्वयि करिम्‌ कीदृशं वीर्य साम्य॑महित, ¶ि छि कार्य
कतुः त्वं समर्थोऽपीति भाः 1 एवं पृष्टो वायुरुक्तवान्‌ -पृयिव्याम्‌ इदं
हश्यमानं यत्‌ किञ्ित्‌ स्थावरजङ्खमात्मकं वस्तु तत्सर्वेमाददीय आदा
यान्तरिक्षे गमनं कुर्याम्‌ संव॑मूड्‌डाययितु' समयोऽहमस्मीति स्वसामर्थ्यं
प्रकटितवान्‌ ॥ € ॥ ॥

तस्मे तुणं निदधावेतदादत्स्वेति तदुपप्रेयाय स्वेजवेन
तन्न शाकादातु' स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातु
यदेतद्यक्षमिति ॥ १० ।
तस्मै एवं सर्वादानसामर्थ्य प्रकटितवते. वायवे तदनुग्रहा्थं तृणं
तत्पुरतः निदधौ स्थापितं कृतवत्‌ । स्थापयित्वा चोवा च-एतत्‌ पुरो निहितं
तृणं भ1दत्स्व॒ एतस्मात्‌ स्थानात्‌ विचालय, एवमूक्तो वायुः तत्त.णं
सर्वजवेन सरवेणा स्वगतेन वेगेन उपप्रोयाय प्रकर्षेण समीपं गतवान्‌ व्रणं
चालयितुः प्रायतत . परन्तु तत्युरःस्थित त्रणमादातुः विचालयितु न
शक्ाक न समर्थोऽभूत्‌ । सः वायुः ततः वुणानादानादेव गतगवैः द्रत
यक्षतमीपात्‌ निववृते देवसमीपमागतवान्‌ । भागत्य च देवानुवाच"
यदतेत्‌ परोगतं यक्षं तस्किमिति विशेषतो ज्ञातं नाहं समर्थोऽभूवम्‌

इति ॥ १०॥
रथेन बन्मधवन्नेतद्विनानीहि किमेतधक्षमिति
तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे ।1 ११ ॥1

केनोपनिषद्‌ [ खण्ड इ # 1

श्रथ किक्रातगवंस्य यक्षदेशात्‌ परावृत्तस्य वायोक्षाविज्ञानावबोधक- ` |
वेचनश्रवानस्तरं देवा इन्द्र" देवराजमब्र.वन्‌ उक्तवन्तः.। है मद्यवन्‌
हन्द्र॒ एतद्‌ विजानीहि किमेतद्‌ यक्षमिति । पूवंवद्‌ व्याख्या कार्या } देवै
निवेदितो देवेन्द्रः तथेति-मवदुकतं करिष्या मील्युक्त्वान 1 एवमुक्हवा महेन्द्र;
तद्‌ यक्षमभ्यद्रवत्‌ यक्षसमीपं गतवान्‌ । इच्धस्य आगमनानन्तरं तस्मात्‌
इन्द्रात्‌ तिरोदधे अन्ताहितमभुत्‌ तद्क्षहूपमिति शेषः । यद्रा तस्मात्‌ यस्मिन्‌
परदेशे यक्षरूपं ब्रह पूर्व॑ हृश्यमानमा सीत्‌ तस्मात्परदेशात्‌ तिरोदधे प्रन्त-
धानं चकार यक्षरूपमित्यणंः । इन्द्रो हि देवयजः नास्य मानभद्घः बह्भि-
वाय्वोरिव भवसुं इति विचायं "व श्रन्तर्धानमाजगामेति भावः।। ११॥।

स तस्मिन्नेवाकाशे स्तियमाजगाम बहुशोभमाना-
मुमां हैमवतीं तां होवाच किमेतद्यक्षमिति | १२॥

इति केनोपनिषदि तृतीय खण्डः ॥३॥ । |

स इन्द्रः तस्मिन्नव पूर्ययक्षाधिष्िति एव आकारो अवकाशाप्रदेले
यक्षरूप क्व गतमित्यादि विमृशन्‌ विस्मितमनाः सन्‌ तस्थौ इति रोषत्‌ ततः
क्रिग्रति काले प्रादुभूता स्त्री यक्षेण इद्रा्वानुग्रहार्थं प्रं षिता, ष्ट्वा च
ताम्‌ स्वयम्‌ भाजगाम तत्समीपं गतवान्‌ इन्द्र; यक्षस्य वुत्त" प्रष्टुकामः ।
आगत्य च बहुकशोभमानामधिककाम्तिमरीं हैमवतीं हिमवतो गाधिराजस्य
पन्नीम्‌ उमाम्‌ उमाभिधानामुवाच सविनयं पृष्टवान्‌-ह निश्चये क्रिमेतद्‌
यक्षनिति, अत्र प्रदेहो पूर्वमस्माभिरयि हश्यमानमिदानीजञ्चान्तभर तमेतद्‌
यक्षपं किम्‌ देवेषु कतमत्‌ इति 1 १२ ॥

इति केनोपनिषदि आनन्दभाष्ये तृतीयः खण्डः ॥\३॥
411 9\ € + ५२९६५ (५.1५ „ (

< ^ (~ 3 ) 1 &
23) ११ १.५) त (८५1 ९ {2401
„ 24 (१

इताालत ए, (वाऽतमपला

आनस्दमाष्यम्‌ । ॥६ | ।
श्थ चतुथः खण्डः `

. सा ब्रह्मं ति होवाच ब्रह्यणो वा एतद्विजये महीयध्व
मिति ततो हैव विदाञ्चकार ब्रह्यति।। १॥।

खण्ड ४.-]]

सा हैमवती उमादेवी ब्रह्य ति उवाच, यद्‌ दष्टं पूवं मवद्ुक्ष-
रूपम्‌ तद्‌ ब्रह्म स्वरूपतो गुणतश्च निरतिशयबहत्वविशिष्टं ब्रह्मं व दष्टप्‌
इति उवण्व प्रोक्तवती । ह निश्चयेन । दै इन्द्र श्रं देवाः ब्रह्मणः
निरतिश्चयबृहत््ववतः सर्वान्तयमिनः परमपुरुषस्य वै निचयेन विजये
मही यध्वम्‌ अस्मदनुप्रविष्टः ब्रह्मकृत एवायं विजय इति कृत्वा महीयष्वम्‌
५ महिमानं स्तुतिषूजादिरक्षणां प्राप्तु, स्वकृत विज्यनिमित्त ` यत्‌ पूवे.
ममहीयघ्वं तदधुना त्यजते, स्वविजयंनिमित्त' गर्वं मूञ्चतेति मावः । उतः
ह निश्चयेन एव तस्मादुमाक्यादेव ब्रह्य विदां चकार "यदेतत्‌ यंक्षंख्प-
मासीत्‌ तद्ब्रह्म व यक्षकूपेणाविभू' तमसी दित्ति ज्ञातवान्‌ इन्द्र इतिं शोषः ॥।

तस्माद्रा एते देवा म्रतित सामिवान्यान्देवान्‌ यदग्नि-
च व।युरि्द्रस्ते ह्य नन्नेदिष्ठं परस्पशुंस्ते ह्य नत्‌ प्रथमो
11 विदाञ्चकार ब्रह्मति ॥ २॥

प्यः
द्‌ वं इति निश्चये तस्माद तस्मादेव एते अग्निवायुमहन््राः षतो |
द्‌ देतौः भग्निः वायुश्च यक्षरूपेण ब्रह्मणा सम्बादं चक्रतुः इनद्ररेचोमा-

वाक्यात्‌ निश्चयं प्राप्तवान्‌ तस्मात्‌ दैतोरन्यान्‌ वरुणाकुबेरादीन्‌ : देवान्‌
अतितराभिव श्रतिश्षयेन भ्रतिक्रम्येव वतन्ते इति शेषः, वरुणा दिदेवेम्यः
भ्रग्निवाधुमहेन््राः महिम्ना अधिका इत्प्रथंः । इवेति-निपातः ; एवाथः,
भनरथो नात्र बोध्यः । कते देवा इत्यत्राह यदगिनर्वायुरिन्रः यत्‌ शश्दः
प्रत्येकमन्वेति, यः अग्नि यो वायु; य . इन्द्रः-दत्यथयंः द्वान्दसः

अक]. केनोपनिषद्‌ { खण्ड ४
यदित्यत्र लिङ्गव्यत्ययः । ते प्रश्नीन्द्रवायवः हि निश्नयेन एतत्‌ यक्षरूपेराः |
वस्थितं ब्रह्म नेदिष्ठम्‌ भतिदायसमीपं पस्पृशुः तत्समीपं गता इत्यथ ॥

यदा स्पृच: पराम कृतवन्तः यद्रा परपृशुः स्प कृतवन्त सशव स्पर्शाः
श्रग्निवास्बोः समीपगमनयक्षसम्वादरूपः, ` इनदरस्य तु समीपगमनोमा-

“` सम्वादरूप, भग्निवाथुमहेनद्राणामितरदेवायेक्षयाधिकम हिमस्वे कारणान्त-
माह-ते अग्निवायुमहेनद्राः हि यस्मात्‌ एनत ब्रह्म प्रथमः छान्दसः
_्व्यत्यासः प्रथमम्‌ इतरदेवापेक्षया पूर्वंमित्यथंः विदाञ्चकार छान्द
वचनग्यत्यासः विदाञ्चकन.: ज्ञातवन्तः । तत्र इन्द्रस्य देवीवचनाद्‌ ज्ञानम्‌
अन्निवाय्वोस्तु इन्द्रवाक्याद्विति विवेकः ॥ २ ।
तस्माद्रा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्‌ देवान्‌ स हिनन्न दिष्ठं
पस्परा स ह्य नतु प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्योति ।॥ ३ ॥ ल
भग्निवाखवपेकयाऽपि इन्द्रत्याधिकमहत्व ` साधयति तस्मात
. यस्मात्‌ ` यभूलूपब्रह्यणः समीपदेशगामिषु अग्निवायुमहेन््रषु इन्द्र एव
` भ्रथपरमुमावावयात्‌. प्रथम ब्रह्म ज्ञातवान्‌ तस्माद्धतोः वं निश्चयेन इन्दर
मभ्यात्‌ स्वग्यतिरिक्तान्‌ अग्तिवायुवसुणादीन्‌ अतिततयामिव श्रतिशयेन
मतिक्रम्य वतते एेइवर्यादिनेत्यथः । स इन्द्रः हि यस्मात एतत्‌ ब्रह्म नेदिष्ठं
परस्पशं तत्स मीपं गतवान्‌ उमादेव्या सह ब्रह्मविषयकसम्बाद च कृतवान्‌
अन्यमपि श्रेष्ठत्वे हेतुमाह-स इन्द्रः हि यस्मात्‌ एतत्‌ ब्रह्म प्रथमम्‌
अग्निवायुरम्यां यक्तेण इृतसम्बा दाम्यामपि पूवम्‌ उमावाक्याद्‌ ब्रहमोति विदा-
. चक्रार यदेतद्‌ हृष्टं यक्षस्वरूपैमर्न्ताहितं तद्‌ ब्रह्मं वेत्ति विदितवान्‌ । सव॑तः
श्रथमं ब्रहाज्ञानं दम्दर्यैव जातमतः इन्द्रः सर्वेभ्यो देवेभ्यो. गरीयान्‌ देश्वयं-
बलबुदधघादिमिरिति मावः ।\ ३॥
यस्यैष श्रादेशो यदेतद्वि्. तौ ग्यदचतदारे इतीति

न्यमीमिषदा३ हत्यधिदेवतम्‌ ।॥ ४ ॥ ध
। तस्य इन्द्रादीनां पुरतः सहसाऽऽविभूय तिरोहितस्य ब्रह्मणः
` एष वक्ष्यमाणः भादेशः उमोपदेशः यत्‌ यस्मात्‌ । एतद्‌ ब्रह्य ! विद्यत्‌

चखैण्डे ४] भानन्दमाष्यम्‌ [२१ 4

त्यत्र एकत्वे वहुवचनं छान्दसम्‌, श्रा शब्ददवोपमाथंः तस्य विद्य त्‌
इत्यनेनान्वयः तथा च विदय्‌.दाव्यद्य.तत्‌ इत्यन्वयः विद्य. दिव देवानामग्रे
यक्षलूयेणा ब्रह्य सहसाऽऽविभ्रूतं सत्‌ व्यद्य.तत्‌ यस्मात्‌ तस्मात्‌ विद्यत
इव दीप्तिमद्‌ ब्रह्य समुपास्यमित्यथंः । इति शब्दः आदेकास्वरूपसूचनायेः
शव्ययमादेश एव इत्यथैः । हत्‌ शब्दः समुच्चयार्थः ठेन श्रपरोऽव्यादेश्षः
समुच्चीयते सक इत्यत्राह न्यमीमिषत्‌ भ्रा, अत्रापि जा शब्दः उपमाः
तस्यच विद्यत्‌ इत्यनेनान्वयः तथा च विद्य्‌.दिव न्यमीमिषत ब्रह्य
यथा विध्.त्‌ सकृत्‌ स्वस्वलूपं दशेयित्वा क्षणादेव निरीना मवति तदा
यथा क्वचित्‌ चश्षुनिमेषं कृतवान्‌ इति प्रतीयते चक्षुषो निमीलने यथा
किमपि न प्रकाशते तथा च विद्य तोऽन्तहितत्वे तस्प्रकाशामावः तथा
= ५ इन्द्रागमनसमये ब्रह्य तिरोहितमम्‌त्‌ इति न्यमीमिषत्‌ इत्यनेनोच्यते विदा त्‌
| इव ब्रह्म सहसा तिरोहितममवत्‌ इत्यर्थः । अय द्वितीयः भादे्ञः एवं
विद्‌दुपमानेन सहसा विमातित्तिरोमावश्यालि ब्रह्म योतनदूद्योतनगुण-
वत्तयोपासनीयम्‌ । इति अधिदं वतम्‌ । देवतोपमानेन ब्रह्मणः उपासनीयादेश्ञः
कतः देवता तु श्रत बाह्यमरतलूपा विद्य.त्‌ एव । न्यमीमिषत्‌ इत्यत स्थे
शिच । यहा षिद्य्‌.त इति द्वितीया बहुवचनम्‌ । त्वच्चादि रूपार्थबोधकम्‌
तथाच विद्य्‌.तः विन्य्‌दादीन्‌ तेजौघातून स्ना शब्दोऽपक्षे समन्तादित्यथेस्तैन
श्रा समन्तात्‌ एतत्‌ ब्रह्य श्यद्‌ तत्‌ अवीपयत्‌ विदम्दाधीनं तेजः पदाथा
नामापि प्रकाशकं एतद्‌ ब्रह्म इत्येवं ूपेण उपास्यमिति मावः । जा न्यमि-
मिषत्‌ समन्तात्‌ विद्‌.दादीन्‌ प्रकाशकानपि १ वंशविति-
मत्तया तेषां निमीलपनमपि सवतः कृतवत्‌, अतः तेजोधातूनां दी्त्िमता-
मपि निमीलनकारक ब्रहयत्येवं ल्पेण उपासे यदयम -
त्रानुसन्धेयम्‌ || ४॥ ्
एवमधिदैवतमादेश दरयित्वा ज आदे

श्रयाध्यत्मं यदेतदृगच्छतीव चर्भनो
रत्यभोक्ष्णं सङ्कल्पः ॥ * ॥

द
ˆ दशशयति--
चेतदुपस्म-

11

फैलोपनिषद्‌ [ खण्ड ४

अथ देवताया विद्य्‌तस्वरूपायामुपमानभ्रदशेनानन्तम्‌ अध्यात्मम्‌
आत्मनि इति अध्यात्मम श्रात्मशब्दः दारीरवत्‌ छरीरान्त इत्पथं तथात
दारीरे ब्रह्मण उप्रमानोपदेशःत्नि इति “"भध्यात्मम्‌'ः इति वाक्यस्या्थः 1
अनेन प्रोरितः मन एतत्‌ गच्छति यत्‌ तदिव भध्याठ्मग्रुपदेश इत्यन्वयो
योज्य ग्नेन प्ररितं मनः मनोरूपमान्तरमिन्दियम्‌, एतदुब्रह्मं गच्छति विषयी-
करोति यत्‌ तदिव ब्रह्मणा प्र रितस्य मनसः ब्रह्य प्रतिगमनमिव यक्षरूपं
ब्रह्म अगविभरूतमिस्युपमानोपदेशः यथा ब्रह्मगाप्रं रितं मनः ब्रह्मधिषयी-
करोति क्षणम्‌ अनन्तरं च ततो निवतंते न चिरकालपयैन्तं ब्रह्य विषयीकतुं
शकवेनोति अति चञ्चलत्वात्‌ तथैव किञ्चित्कालमेव देवानां पुरस्तात्‌
प्रकटितमभरुत्‌ अतः ब्रह्म प्रति मनोगमनमःदिभू'तस्य यक्षहूपश्य ब्रह्मणः
मनसइच ब्रह्मगमनं शरीरे एव मति अतः अयमुपमानोपदेशः अध्यात्म-
भिस्युच्यते येन च ब्रह्मणा प्र रितं मनः गच्छति तद्‌ ब्रह्मोपास्यमिति मावः
यद्रा भनेन ब्रह्मणा प्र रितं मनः यत्‌ ब्रह्य प्रति गच्छतीव वस्तुनो न गच्छति
“यन्मनसा न मनुते येनाहूम॑नौन्मतभि"'ति श्रतेः तद्‌ ब्रह्म उपास्यमित्यथं
ननु मनः यदि वस्तुतो ब्रहम नः विषयीकुर्यात्‌ -कथमुपासकाः ब्रहाघ्यानं
कुयु रत प्राह--मनैनव ब्रह्मणा अनिरुदवस्वरूपेण अनुगृहीत सत्‌ मनः
एतत्‌ ब्रह्म उपस्मरति विषयीकरोति अमीक्ष्णं पौनःपुन्येन, भदा वा,
तन्मनः कि स्वरूपमित्यत्राह्‌ संकल्पः सकत्पयत्तीति सङ्कल्पम्‌ स द्कुल्पजनक
स्वरूपमित्यथः छान्दसत्वात्‌ पुल्लिगतरा । यद्वा निल्यपुल्किगस्वमाव एव
सङ्कल्पलब्दः । एतेन यदनृग्रहे ब्रह्मस्मरणसम्थं मनः भ्रनुप्रहै च्‌ तदसम्थं
तद््रह्मोपास्यमित्यादेशः ग्याकृतो मवति । ब्रह्मातिरेकेऽविषमे त्रह्मा-
नुग्रहाऽननुग्रहाम्यामेव मतः स्मरणात्स्मरणकारि मवतीघ्युपलक्षएत)ऽ
वगन्तव्यम्‌ ।॥ ५॥।
तद्ध तद्वनं नाम तद्नमिल्युपासितव्यम्‌ स य एतदेवं

वेदाऽभि हैनं सर्ग्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति । ६ ॥
तद्‌ उक्तं ब्रह्य । ह्‌ प्रिद्धौ। तदन नाम तद्र्नमित्ति नामतया

॥

1 च

11

खण्ड ४] भरानन्दमाष्यम्‌ {२३ ५ ती ^

प्रसिषठमिस्यथं; तनो

ततु विस्तारे धतुः,
वन्‌ सभकष्तौ धातुः । अ प्रत्ययः । तच्च तद्वनं चेति तद्धनम्‌ । कमंचारय.
समासः । सववंत्न व्याप्तस्वात्‌ वननमोग्यत्वाच्चतद्रनं ब्रह्म मवति, जतस्त-
दवनमिप्युपासितव्यम्‌ तदिति नाम्ना वनेति नास्ना च उपापनीयम्‌ बहम, नः
सर्वान्तयामिनः संमजनीयस्य उपासनायोग्यत्वात । एवमुपासकस्य फलमेहिकं मर
प्रदशंयति, सः प्रसिद्धः योऽधिकारी एतद्‌ ब्रह्य एवं तद्वनं नामेति खूपेण वेद
जपास्ते एवं तदनं नामेत्येवंख्पेण उपासक सर्वाणि भूतानि सर्वेप्रःणिनः.
संवाञ्छन्ति इच्छन्ति सर्वेषाभीष्टो मवतीव्य्थंः ॥ ९६ ॥ |

उपनिषदं भो ब्र हीत्युक्ता त उपनिषद्‌ ब्राह्मीं वाव `

त उपनिषदमन्न.मेति ।।७॥
पूर्वोक्त सवं श्रत्वा शिष्यः पुनराचायै पृच्छति -मो.जाचायं

उपनिषद रहस्यं त्र. हि उपदिश । तदा अचायं उत्तरथति-उक्ता ते उप-
निषत्‌ । उपनिषल््रतिपाद्यः रहस्य मया तुभ्यं सवेगक्तम । तदेव दंदीकतुःमाह,
श्राचार्यः ब्राह्मीं वाव ते उपनिषदमव्रमेति 1 ते. तुभ्यं ब्राह्मीं ब्रह्मविषथाप्‌
उपनिषदम्‌ उपनिषतूस्वरूपम्‌ अन्नम उक्तवानस्मि \ वाव एवाथे 1
ब्रह्मं ति होवाचेत्यादिना ब्रह्मणः प्रतिपादनं कृतमेव अत उपनिषतप्रति-
पाद्यः रहस्यं तुम्यपरुपदिष्टमेव नात्र किमप्यविष्टं पश्यामि यद्देव
मिति मावः ॥७॥। ।

तस्थै तपो दमः कमति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वद्धानि

सत्यमायतनम्‌ ॥८।॥

„| श्रद्ुना परमक्ृपाुः गुरुः शिष्याय ब्रह्मविद्यायाः कथ स्थितिमेवति
कथचसा उत्पयते इति शिष्याम ब्रह्मविद्योपयोगितया उपंदिकषति-तस्थं.
ब्रहमाविदयायै तपः ` एच्छचान्द्रायणादिकं- शास्वपरामर्शाच्चः। दमः
इन्द्रियनिग्रहः कमं वर्णाध्रमोचितक्रियानुष्ठानम्‌ अगिनिहोत्राविकर्माचर- / `

ति ग्याप्नोति चिदविदाद्मकं समस्तं जगत्‌ इति तद्‌.1 ॥ ^
श्रत प्रत्ययः । वन्यते संमज्यते उपासक रिति.ःवनम्‌ः
न

1

1

<~ ० £ सधे

इताालत ए, (वाऽतयला

कृ „5

7; ~ केनोपनिषद्‌ | ॥
२ ५ ५ ड ४
` शमि इति एतत््रयं प्रतिष्ठ टि
शमिति यावत्‌ । द तष्ठा ब्रह्मविद्यायाः. स्चितिरेन, 4

पाणि सर्वाणि षडपि अर््खनि सत्यं यथा्मपीडाजः
आयतनम्‌ स्थानम्‌ ब्रह्मविद्याया उत्पततो कारशमित्यथः। वेदादिषरिक्षील-
तन बरह्मवि्ोतमचयते उतपन्न च सा तशोदमविदितङमंस वयैव प्रतिष्ठतीत्ति
तिकद्वयमेतत्‌ विद्याकाधरकौराश्रयणीयमिति मावः 11}

योवा एतामंवं वेदापहत्य पाप्मानमेमनन्ते स
लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥६॥

केनौपनिषदं जानानस्य फल वदति युरः-यो वा बधिकारी एतां
्राह्मीमुपनिषदं - एवम्‌ स॒ प्रतिष्ठां सायतनां ब्रहाज्ञानहेतुभरूता वेद
जानाति स उपनिषदूज्ञानी पाप्मानमपहव्य सर्वाणि बापानि धर्माघमौ
अवघरूय अनन्ते कोलपरिच्छेद रहिते अपारे च ज्येये ज्यायसि अतिशयेन
श्रष्ठे सवतो महत्तरे वा स्वगे दुःखलेशासंस्पष्टे सूक्ते लोके साकेतास्ये
श्रीरामचन््रब्रह्मधाम्नि यद्रा लोक्यतेऽनेनेति लोकः वर्मन्‌ प्रकाशरूपे
श्रीरामास्थे परब्रह्मणि प्रतितिष्ठति प्रतिष्ठां प्राप्नोति स मगवद्धामतः
पुनर्नागच्छतिन स पुनरावतंते इति श्रतेः “यद्गत्वा न निवत्त न्ते तद्ा-
धामपरमं ममेति” स्मृतेश्च भगवद्धाम गतस्यापुनरावृत्यवगमात्‌ इति
भावः । प्रतितिष्ठति इति षदस्यावृ त्तिः समाप्ति्योतनाथै। ॥६।

इति कैनोपनिषादानन्दमाष्यस्य चतुथं; खण्डः ॥\४॥
श्रीमद्भूगवद्रामानन्दाचायंृत निन्दभाष्यभूषिता
केनोपनिषत्‌ समाप्ता ।

ॐ श्रोप्यायन्तु ममाङ्धानि वाक्‌ प्राणदवक्षुः श्रोत्रमथो बल
मिन्द्ियाणि.च । सर्वाणि सवं ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुया ८
ब्रह्म निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणां मेऽस्तु तशस्मनि निर

; ि भि सर ॐ क्षान्तिः शान्तिः
उपनिषत्सु, धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ॥
शान्तिः षीः -

लकः जचनम्‌ एतत्‌नयम्‌

11

द-श्रीरामानन्दग्रन्थमाकायास्वृतीयं पुष्पम्‌ \ :: , .

अगवच्द्धीरामानन्दाचार्यप्रणीतानम्द्‌ भाष्योचेसए

.. ईैशकेनकटग्रद्नयुण्डकमाण्डक्य-
= < तैत्तिीयैतरेयोपनिषदः
६ ५ क =
व्क ५
¢ /ठ 5 1
= „5 (1
न १० <
ऋ
3 २
¢ ॐ
(^ स
£,
| प ५
~

संशोधकः ;-पण्डितसन्नार्‌ स्वामी श्रीक्ैष्णवाचार्य
वेदान्दपीडाचःयं ( अहमदाबाद )

( श्रीरामानन्दाग्द. ६७५ ॥ मूल्य; . `
५ 8 | सरवेऽधिकाराः स्वाय्तीकृताः { ६।००

अकाछकः ^कीरामा नन्दषेद्‌ार्तप्रवारकषमिति सहमथाथाद्‌

क अथभाजख्ि- १००० भ्रलि
मूल्य -६।००

आत्तिस्थान-१-ध्रीरामानन्दवेदान्तभरचारकष्षमिति कार्यालय
१-श्नी मोतीखार बनारसीदास
चोक-वाराणसी

-र+- ९२९८ दप्ति ५५२९ (एला ^+); )

ऋ ५ ^. ^ ॥
५174 0) 1 = 9 चप) ठ दता > 0.१५

८ ८५१५८९५८ ^ ०९९०१ ॥ ०९) १५)- ८०

सुद्क ५--वेचराज स्वामी श्रत्रियुवनदायजी शन्नी &
| -श्रौरानानन्दत्ि्टिगत्रेख
काडरियारोड-अ्मदाषाद्‌-२२

ऽ८ाल्वाण) तण

अहमदाबाद ५